ÖZEL FİNANS KURUMLARI - I
Bir sohbet için gittiğim Adana'da bazı yazılı sorulara muhatap olmuştum, vakit darlığı sebebiyle cevabını veremediğim, ancak bir şekilde yazılı cevaplandırmayı da vaadettiğim bir soru kağıdına bu sütunda cevap vermeyi -birçok okuyucumun ortak sorusu olduğu için- uygun buldum.
Sayın Nurettin Karaca soruyor:
"Elli dairelik konut yapı kooperatifi üyesiyim. Kooperatifin temel esprisi faize bulaşmadan, en azından faizli kredi almadan üyelerini konut sahibi yapmaktır. Fakat üyeler dar gelirli olduğu için inşaatın bitmesi çok uzamaktadır. Bu noktada faizsiz finans kurumlarından malzeme almayı düşündük. Bazıları ile görüştük, uygulamanın faize benzer olduğunu gördük. Mesela, üç aylık fon kullanacaksak % 24, altı aylık % 48, yedi aylık % 58 gibi fark alınacaktır.
Malzemeyi biz bulacağız, pazarlık yapacağız, malzeme şantiyeye inecek, faturası finans kurumuna gidecek, kurum da anlaştığımız orandan fiyatı yazıp bize faturalayacak. Bu finans kurumu şimdi ticaret mi yapmış oluyor? Bir bakıma belirlenen orandan da kredi kullandırmış olmuyor mu? Yani bir hile-i şer'iyye olmuyor mu? Üstelik faizsiz finans kurumlarından bu tarz fon kullanma, faizle kredi veren bankalardan daha pahalıya geliyor. Bir de dolambaçlı bir yol izlenmiş oluyor. Kısacası faizsiz finans kurumlarının fon kullandırması ne derecede İslâm'a uygundur?"
Sayın Karaca'nın soruları özel finans kurumlarının işlemlerinden yalnızca birisi olan "murâbaha" ile ilgili bulunuyor. İslâm bankacılığında kullanılan murâbaha teriminin mânası "malı peşin fiyatla -peşin de olmayabilir- alıp vade farkı koyarak veresiye satmak"tır. Kurum vade farkı koyarken bazı kriterlerden hareket ediyor. Bu kriterler arasında enflasyon var, piyasada dolaşan paranın başka enstrümanlara yatırıldığında muhtemel geliri var ve daha başka hususlar var... Kurum, kendisine para yatıran ortakların (kâra ve zarara katılım hesabı sahiplerinin) beklentilerini karşılamak mecburiyetindedir. Kâr beklentisi ile para yatıran bir ortak (hesap sahibi) parasının enflasyon farkını; yani enflasyonun sebep olduğu değer kaybını bile telafi edemezse buradan parasını çeker ve kurum işleyemez hale gelir. Değer kaybını karşılamak da yetmez, bunun üzerine bir miktar da reel kâr vermek gerekir. İşte vade farkı bu gereklere göre ayarlandığı için bir yandan banka faizlerine yakın olmakta, diğer yandan -bazı durumlarda- banka faizi nisbetini de aşmaktadır. Ama yalnızca bu duruma (yani kâr ile faizin miktar olarak birbirine yakın veya farklı olmasına) bakarak işlemin meşru olmadığını söylemek mümkün değildir. Genel olarak meşru ticarette ve sanayi kesiminde kâr böyledir; kimi zaman faize eşit olur, kimi zaman da farklı. Ticaret malı bedel karşılığında alıp satmak suretiyle yapılır. Finans kurumları da -murâbaha işleminde- bunu yapıyorlar. Alıp satma iki şekilde oluyor:
a) Kurum kendi adamını gönderiyor, malı teslim aldırıp müşteriye teslim ettiriyor, faturalar da buna uygun olarak (biri ilk bayi tarafından satış, diğeri kurum tarafından satış olmak üzere iki fatura olarak) kesiliyor.
b) Kurum kendisinden mal almak isteyen müşteriye (sorudaki ifadeye göre fon kullanmak isteyene) vekalet veriyor, müşteri kurumun vekili olarak malı -kurum adına- satın alıyor, kuruma fatura kestiriyor, kurum adına malı teslim alıyor, kurumun istediği yere -bu yer kendisinin deposu veya dükkanı da olabilir- naklettiriyor, sonra müşteri sıfatı ile kurumdan o malı satın alıyor, bu sefer de kurum ona fatura kesiyor.
Bu iki işlem şekil yönünden fıkha (İslâm'a) uygundur. Buna hile diyebilmek için tarafların maksadına bakmak gerekir; maksat araya bir işlem sokarak faizli kredi vermek/almak ise bu hile olur, maksat gerçekten bir malı alıp vade farkı koyarak satmak ise (mal gerçekten alınıyor ve satılıyorsa) buna hile denemez.
Gelecek yazımızda finans kurumlarının diğer işlemleri ile sayın Karaca'nın başka bir sorusunu ele alacağız.