II- MEZHEBLERİN YAYILMASI:
1- Hanefî Mezhebi:
Hanefî mezhebi önce Irak'ta yayıldı. Horasan, Sicistan, Mâverâünnehir gibi Şark memleketlerine hâkim oldu. Kısmen de olsa Taberistan, umumiyetle Azerbaycan, Kafkasya, Tebriz, Rey, Ehvâz (Huzistân) ve İran'da yayıldı. Sind (bugünkü Pakistan)'da hanefîler vardı. Sicistan halkı ile Bengal emirleri de hanefî idiler. Bu mezheb Selçuklu ve Osmanlılar ile, Anadolu ve Balkanlara girdi.
Mısır, hicrî 164 tarihinde Mehdî tarafından oraya kadı tayin edilen İsmâil b. el-Yesa'a kadar bu mezhebi tanımadı. Vakıflar konusundaki hanefî hükümleri Mısırlılara uygun düşmediği için mezkûr kadı azledildi. Sonra da kazâ hanefî, mâlikî, ve şafiî mezhebiyle zaman zaman el değiştirdi.
Kuzey Afrika'nın doğusunda hicrî dördüncü asra kadar hâkim durumda iken yerini mâlikîlere bırakmış, Fas ve Endülüs'te ise tâbileri az olmuştur.
Makdisî'nin haber verdiğine göre Sicilya müslümanlarının da çoğu hanefî idi. Ayrıca Yemen'de de çok sayıda tâbirleri vardı.(3)

2- Mâlikî Mezhebi:
Kadı Iyad (v. 544/1149) Tertîbu'l-medârik isimli eserinde, mâlikî mezhebinin intişârı hakkında oldukça teferruatlı bilgi vermiştir. Buna göre:
Mâlikî mezhebinin beşiği Medîne'dir; bütün Medîneliler bu mezhebe mensub idiler, Hicaz ve Yemen'in bazı mıntıkalarına da buradan yayıldı.
Basra'da İbn Mehdî ve el-Ka'nebî ile tâbileri vasıtasiyle hâkim olan mâlikî mezhebi bilâhare şâfiî mezhebiyle bölgeyi paylaşmıştır.
Bağdad'da Âlü-Hammâd b. Zeyd'in kadılığı esnasında mâlikî mezhebi hâkim hale gelmiş, sonra yerini başkalarına bırakmıştır.
Doğu'da Horasan, Kazvin, Fâris bölgelerinde Yahyâ b. Yahyâ et-Temîmî, Abdullah b. Mübarek gibi zevat vâsıtasıyla yayılan mâlikî mezhebi zamanla bu bölgeleri hanefî, şâfiî ve zâhirî-Dâvûdî (Fâris'te) mezheblerine bırakmıştır.
Suriye'de: Medîne'den sonra mâlikî mezhebi buraya da girmiş, sonra Evzâî mezhebi hâkim olmuş, nihayet diğer mezhebler de yayılmıştır.
Mısır'da: Medîne'den sonra mâlikî mezhebinin ilk bölgesi Mısır olmuş, sonra Şâfiî buraya gelince yerini onun mezhebine terketmiştir.
Kuzey Afrika'nın Doğu ve Batısında önceleri hanefî ve kısmen şâfiî mezhebi yaygın iken Ali b. Ziyâd, İbn el-Eşras, Esed b. el-Fürât, Sehnûn gibi mâlikî fukahâsının gayretleriyle bu mezheb hâkim olmuştur.
Endülüs'te: Fetihten itibaren Evzâî mezhebi benimsenmiş idi. Ziyâd b. Abdurrahman, el-Gâzî b. Kays ve benzerleri İmam Mâlik'e gelip okudu, sonra memleketlerine avdet ederek onu ve mezhebini tanıtmaya başladılar. Melik Hişâm b. Abdurrahman mâlikî mezhebini kabul edip, fetvâ ve kazâyı bu mezhebe bağlayınca artık diğer mezhebler yayılma imkânı bulamadılar. Hatta rasladıkları şâfiî veya hânefîyi memleketten nefyettiklerini Makdisî rivayet etmektedir.

3- Şâfiî Mezhebi:
İmam Şâfiî Mısır'a gelip mâlikîlerden de ayrılınca mezhebi ilk defa burada yayıldı. Selâhaddîn el-Eyyûbî Mısır baş kadılığına şâfiî mezhebinden Abdulmelik b. Devyâs'ı tayin edince şâfiî mezhebi hâkim hale geldi.
Suriye'de Evzâî mezhebi hâkim iken Suriyeli Ebû-Zür'a Muhammed b. Osman Mısır kadısı olunca şâfiî mezhebini Suriye'ye de soktu. Makdisî kendi zamanında (4. asır) Suriye'de daha çok şâfiî fukahâsının bulunduğunu, mâlikî ve davûdîlere raslanmadığını zikretmiştir.
Mâverâünnehir'de şâfiî mezhebi Ebû-Bekir eş-Şâşî el-Kaffal vasıtasiyle yayılmıştır. Doğu'da Taşkent (Şâş), Îlâq, Tûs, Nesâ, Buhârâ, İsferâyîn, Danıkan'da hâkimiyet şâfiîlerindi.
Herat, Sicistân, Nîşâbur ve Serahs taraflarında şâfiîler ve hanefîler, daha çok birincilerin sebebiyet verdiği dâimî bir mücadele ve kavga içinde olmuşlar, kanlar dökülmüş ve zaman zaman devletin müdahalesi zarûrî olmuştur.(4)
Dördüncü asırda İran'da zâhirîler hâkimiyet kurdular. Suntan Adududdevle zâhirî olduğu için birçok memuriyetler ve kadılık bu mezheb sâliklerinin elinde bulunuyordu.
Makdisî kendi zamanında dördüncü mezheb olarak -hanbelîlerin yerine- zâhiriyye mezhebini zikretmiştir. İbn Ferhûn ise kendi zamanında (8. asır) tatbik edilen mezheblerin beşincisi olarak zâhirîleri saymıştır. İbn Haldûn (v. 808/1405) yaşadığı asırda artık zâhirîlerin kalmadığını ifade etmektedir.
Endülüs'te de bir zamanlar zâhiriyye mezhebi hâkim olmuş, hatta "Ya'kub b. Yûsüf b. Abdülmü'min idareyi ele alınca -zâhiriyye mezhebi taassubu ile- bazı mâlikî kitaplarını yaktırmıştır.
5- Hanbelî Mezhebi:
Bu mezheb Bağdad'da doğmuş ve başka yerlerde fazla yayılamamıştır. Bağdad'da şîa ve diğer mezheblerle mücadele ve kavgaları zaman zaman hükümetler için problem olmuştur.
Makdisî'nin nakline göre dördüncü asırda Basra ve Huzistan'da da hanbelîler bulunmuştur.

6- Diğer Mezhebler:
Evzâî mezhebi ikinci asırdan sonra tarihe karışmıştır.
Süfyan es-Sevrî mezhebi İsfehan, Dinever, Bağdad gibi yerlerde birkaç asır yaşamış, beşinci asrın başlarında tâbii kalmamıştır.
Ebû-Sevr mezhebi üçüncü asırda tarihe intikal etmiştir.
İbn Cerîr et-Taberî'ye mensûb "cerîriyye" mezhebi de ancak dördüncü asrın sonlarına kadar yaşamıştır.
Bunlara benzer diğer sünnî fıkıh mezhebleri de zamanla sâlikleri kalmadığı için tatbikattan çekilmiş, ve dördüncü asırdan sonra dört büyük mezheb İslâm dünyasına hâkim olmuştur.(5)