İslâm'da Hukuk Devleti Kavramı

Hukuk Devleti Kavramı:
Bugün birçok anayasanın bir ilke olarak benimsediği hukuk devleti kavramı, demokrasinin ayrılmaz bir unsuru olarak telâkki edilmiştir. Buna göre fertlerin, vazgeçilmez, hiçbir şahıs ve kurum tarafından çiğnenemez, ihlâl edilemez temel hak ve hürriyetleri vardır. Fertler gibi devlet de, bütün faaliyetlerinde hukuka tâbî olacak, gücüne dayanarak fertlerin hak ve hürriyetlerini ortadan kaldırmak, yahut sınırlamak bir yana, bunları korumakla yükümlü bulunacaktır. Devletin hukuka tâbî olması, hukuk karşısında fert ile eşit durumda bulunmasını ifade etmektedir; bu ise ferdin, gerektiğinde devlete karşı da korunacağını göstermektedir.
Hukuk dışı veya hukuk üstü bir gücün, ferdin hak ve hürriyetlerine tecavüz etmesini, hukuk alanına giren ilişkilerde, hukuk yerine keyfîliğin hüküm sürmesini önlemek üzere geliştirilen hukuk devleti kavramının, demokrasilerde önemli bir çıkmazı vardır: Hukûku belirleyen, vazeden kanunları yapma selâhiyeti. Bu selâhiyet devlete ait olduğuna göre, devletin âdil olmayan, hukûkî eşitliğe aykırı bulunan, ferde nisbetle kendisine üstünlük sağlayan kanunları yapmasını kim önleyecektir? Başka bir ifade ile hukuk devleti ilkesinin teminatı nedir? Anayasa hukukçularının gösterdiği çözüm ve çıkış kapısı, "devletin hazırladığı kanunların, anayasaya uygun olması mecbûriyetini getiren" prensiptir. Devletin kanun koyma fonksiyonu, böyle bir kontrol mekânizmasına tâbî olduğuna göre, anayasa çerçevesi dışına çıkılmadıkça hukuk devleti ilkesi korunmuş olacaktır.47 Kanâatimize göre bu çıkış kapısı da kapalı gözükmektedir; çünkü demokrasiyi ve hukûku koruması beklenen anayasalara da birçok antidemokratik maddelerin girebildiği gerçeği ile karşı karşıya bulunuyoruz. Anayasaları bizzat halk yapmadığına, şu veya bu şekilde temsilciler tarafından yapıldığına, halk oylamalarına -özellikle genç demokrasilerde- çeşitli baskılar, yönlendirmeler, telkinler, köşeye sıkıştırmalar... karıştığına göre anayasaların doğrudan halk menfâatini ve fertlerin hukukunu temsil edebileceği, koruyabileceği beklentisi boşa çıkma tehlikesine mârûz bulunmaktadır.

Tarihî Arkaplan:
Milâttan önceki asırlarda hukuk devleti kavramı ve uygulaması sözkonusu değildi. Devletin başında bulunan şahıs, hiçbir kaide ve sınıra tâbî olmaksızın tasarruflarında hür ve serbest idi; hiçbir kimse bunları tartışma konusu yapmaya cesaret edemezdi. Müstebid hükümdarlar ile halk arasında sürüp gelen mücadelenin baskısı altında zamanla birtakım örf ve gelenekler, devletin selâhiyetine bazı sınırlar getirdi ise de bunlar kâle alınacak ölçü ve nitelikten uzak bulunuyordu. Hristiyanlık, toplum içinde ve toplum karşısında ferdin varlık ve kişiliğini ön plâna çıkardı, ancak ferdin haklarını belirleyen ve devletin selâhiyetlerini sınırlayan açık seçik kaideler getiremedi; bu sebeple devlet başkanları, eskiden olduğu gibi sınırsız selâhiyetlerini kullanmaya devam ettiler. Kısmen kilise, diğer hak ve hürriyetlere açılamadan yalnızca inanç hürriyetine çağrı ile yetinmek durumunda kaldı.
Ortaçağ boyunca Avrupa'da feodal sistem hâkim olduğu için, hükümdarların, kayıtsız ve sınırsız selâhiyetleri genişleyerek devam etti. Onaltı ve onyedinci asırlarda ortaya çıkan sosyal teoriler, gücünü halkın irâdesinden alan yeni bir devlet kavramı getirdiler. Bunların tesiri ile halk, yönetici gücün sınırlanması suretiyle, elinden alınmış bulunan birtakım haklarına kavuşmak üzere ayağa kalktı. İngiltere, Amerika ve Fransa'da meydana gelen hareket ve ayaklanmalar, büyük fedâkârlıklara mâlolan mücadeleler sonunda halk, istibdâdı yenmeyi, demokrasiyi kurmayı, hak ve hürriyetlerine kavuşmayı başardı. Artık yeni devlet hak ve hürriyetlere saygı temeli üzerine kuruluyor, bunları korumak devletin varlık sebebini teşkil ediyordu. Devletin çeşitli güç ve fonksiyonları birbirinden ayrılarak bağımsızlık kazanıyor, birbirini murâkabe ederek istibdad ve istismarı engellemeye yöneliyordu. Bundan böyle en büyük güç kanuna ait bulunuyor, devlet bütün kuruluşları ve fertleri ile kanuna tâbî hâle geliyordu. Bu gelişmelerden sonra hukuk devleti kavramı tartışma konusu olmaktan çıkmış, teori ve münâkaşalar bu ilkenin dayanağı ile teminâtı gibi konulara intikal etmişti.

İslâm'da Hukuk Devleti:
İslâm amme hukûku ile ilgili klasik kaynaklarda "hukuk devleti" terimine rastlanmaz; ancak bu, İslâm'da hukuk devleti kavram ve ilkesinin bulunmadığını da göstermez. Devletin bütün organları, kurum ve kuruluşları ile hukûka bağlı ve tâbî olduğunu ifade eden bu kavram, en kâmil mânâsıyla İslâm amme hukukunda söz konusu edilmiş, özellikle örnek çağlarda uygulamaya konmuştur. Kaynaklarımızda bu kavram "halîfenin vasıfları, vazifeleri, ülü'l-emre itâatin şartları, Kitâb ve Sünnet nasslarının bağlayıcılığı, halîfenin azli, azil karşısında direnen halîfeye isyan..." gibi konularda ele alınmış ve işlenmiştir.
Diğer sistemler ısrarla devlet başkanının selâhiyetlerinden bahsederken İslâm amme hukukunda özellikle halîfenin vazifelerinden, sorumluluklarından (vâcibât) bahsolunmaktadır. Bunun da, incelendiği zaman, "icrâ" çerçevesine oturduğu görülmektedir. Kaynakların ortak tesbitlerine göre halîfenin vazifeleri şunlardır: Toplumu (ümmeti) temsilen amme menfâatini korumak, vatanın müdâfasını, İslâmî hükümlerin uygulanmasını, adâletin tevzîini, vergilerin toplanıp mahalline sarfedilmesini, amme hizmetlerinin gerektirdiği vasıf ve sayıda görevliyi tayin ederek halka hizmet etmelerini sağlamaktır.
İslâm'da vazife ve selâhiyetler birer emânet olarak kabûl edilmiş, herkesin idaresi altında bulunan kimselere nisbetle bir çobanın sürüsünden sorumlu olduğu gibi sorumluluk taşıdığı, bu bakımdan "devlet başkanı, aile reisi, kadın, çocuk, işveren, işçi" arasında fark bulunmadığı bizzat Rasûlullah (s.a.v.) tarafından ifade buyurulmuştur.48 İslâm amme hukûku yazarlarından İbn Teymiyye, devlet başkanının vazife tevzî ederken ehliyet ve liyâkate riâyet mecbûriyetinden bahsettikten sonra şu satırlara yer vermektedir49: "Devlet başkanı vazife verdiği, tayin ettiği kişi ile arasında bir akrabalık, dostluk, başkaca bir yakınlık, mezheb, tarikat, ırk birliği gibi bir ilişki olduğundan dolayı; yahut ondan bir menfâat sağladığı, rüşvet aldığı, yahut lâyık olana karşı kin ve düşmanlık duyduğu için ehliyet ilkesinden sapar, görevi ehli olandan başkasına verirse Allah'a, Rasûlü'ne (s.a.v.) ve müminlere hıyânet etmiş, şu âyete muhâtap olmuş bulunur: Ey iman edenler! Allah'a ve Rasûle hıyânet etmeyin, (sonra) size emânet edilen şeylere hıyânet etmiş olursunuz."50
Kur'ân-ı Kerîm'de pek çok âyet, Rasûlullah (s.a.v.) da dahil olmak üzere bütün hüküm ve idare edenlerin, Allah'ın gönderdiği ve koyduğu hükümler (kanun) ile hükmetmek mecbûriyetinde olduklarını açık ve kesin bir şekilde ifade etmektedir.51
Bir huzur ve nizâm dîni olan İslâm Allah ve Rasûlü (s.a.v.) yanında ülü'l-emre (yöneticilere) de itâat edilmesini emretmektedir.52 Ancak gerek ilgili âyetler ve hadîslerin ve gerekse uygulamanın ortaya koyduğu bir ilke "Allah'ın emri ve irâdesi (kanunu) ile çatışan ve çelişen başka bir irâdeye itâat edilemeyeceğidir." Bu prensibi, şu hadîs-i şerîf, daha açık ve kesin bir üslûb içinde dile getirmektedir: "Kişi, hoşuna gitse de gitmese de, yöneticilerin, -Allah'ın kanununa aykırı olmayan- emirlerine itâat edecektir; eğer Allah'ın emir ve kanununa aykırı bir emir söz konusu olursa dinlemek ve itâat etmek yoktur!"53
İslâm'da bir şahsın devlet başkanlığına seçilebilmesi için aranan şartlar vardır; bunlardan biri de "adâlet" şartıdır. Burada adâletten maksat, devlet başkanının yalnızca yönetimde ilâhî kanuna tâbî ve bağlı olmasından ibâret olmayıp, onu her şeyden önce bizzat kendi hayatında uygulaması, bütün yasaklardan ve haramlardan uzak kalmasıdır. Devlet başkanının ilâhî kanuna aykırı davranması, yasakları çiğnemesi onun adâlet vasfını ortadan kaldırır, artık "fâsık" sayılan başkan, başkanlık ehliyet ve liyâkatini kaybetmiş olur. Müslümanların vazifesi onu, makamından uzaklaştırmak ve yerine, adâlet vasfı başta olmak üzere diğer ehliyet vasıflarını taşıyan birisini seçip getirmektir.54
İslâm'a göre gerek fertlerin ve gerekse bütün kurum ve kuruluşları ile devletin tâbî olduğu hukûku belirleyen, çerçeveleyen kanunların temeli, anası Kur'ân-ı Kerîm'in ilgili âyetleridir. Bu âyetler genellikle çerçeve hükümleri ihtivâ etmekte olup, ancak gerektiğinde detaylara inmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'den sonra Allah Rasûlü'nün (s.a.v.) Sünnet'i gelir. Sünnet hem ana kanunu açıklama ve uygulama örnekleri verme, hem de boşlukları doldurma fonksiyonlarını îfâ etmektedir. Kitap ve Sünnet'in kesin nasslarına dayalı hukuk karşısında hiçbir kimsenin, hiçbir özel ve tüzel şahsın imtiyazı veya seçeneği yoktur. Bunlardan sonra ictihada dayalı hukuk kaideleri ve hükümler gelir. Genellikle müslümanlar, ictihada dayalı alternatif hükümler karşısında -birini seçip uygulama konusunda- serbest olmakla beraber, amme nizâmını ilgilendiren sâhada, ülü'l-emrin seçip usûlüne göre kanunlaştırdığı hükümlere uymak durumundadırlar.

Hukuk Devletinin Teminâtı:
Demokrasiler hukuk devletinin işleyişini sağlamak, sapmaları önlemek üzere birtakım tedbirler geliştirmişlerdir; kanunların anayasaya uygunluğu, mevzûat hiyerarşisi, meclis ve yüksek yargı organlarının murâkabesi bu tedbirler arasındadır.
İslâm'da devletin bütün tasarruflarının hukûka tâbî ve uygun olması, demokrasilerde sözkonusu olan tedbirler yanında ve bunların da üzerinde yönetilen halkın katkısı ile sağlanmaktadır. Halk devlet başkanını seçerken (bey'at) Allah'ın, İslâm toplumuna verdiği vazifeleri, onları temsilen îfâ etmesini şart koşmakta, başka bir deyişle bütün fertlere yüklenmiş olan bu vazifede (hilâfette), başkanın onları temsil etmesini istemektedir. İslâm'ın bütün tâbîlerine emrettiği sosyal, siyâsî ve ahlâkî kontrol (emr-i bi'l-ma'rûf, nehy-i ani'l-münker) vazifesi, devleti idare edenlerin de fertler tarafından kontrol edilmesini ihtivâ etmektedir. Buna göre her ferd, devletin ve diğer ferdlerin tasarruflarının hukûka uyup uymadığını kontrol etmek, uygun hâle getirmekle yükümlüdür. Buna, başkandan en küçük memura kadar hiçbir kimsenin itirâz hakkı mevcût değildir. Kezâ hiçbir yönetici ve memurun, hukûka aykırı davranış bakımından imtiyazı ve dokunulmazlığı yoktur.
Demokrasilerde devletin, anayasa dahil bütün kanunları çıkarma ve değiştirme selâhiyeti sözkonusudur. Devlet, özellikle anayasaların vaz'ında ve değiştirilmesinde halkoyuna başvurursa da, bunun her zaman, halkın menfâat ve irâdesini tam olarak aksettirdiğini söylemek mümkün değildir. İslâm'da ise devlet başkanı, meclisi, bürokrasisi ve halkı ile bütün ümmetin tâbî olduğu, kimsenin keyfine göre değiştiremeyeceği bir kanunun belirlediği hukuk, toplumun ve devletin de üstünde bulunan bir kanun vardır: Kitab ve Sünnet'in nasslarına dayalı kanun. İşte hukuk bu kaynağa (Allah'a) dayanmaktadır. Hukûkun bu kaynağa dayanması, istismar ve haksızlıkları, hukuktan sapmaları önleyici bir teminât olmakla beraber, ilâhî hukûkun değişmezliği toplumu sıkıntıya sokmaz mı şeklinde bir soru söz konusu olabilir. İslâm bu mutasavver problemi şu tedbirlerle çözmüştür:
a) Kur'ân ve Sünnet'in ortaya koyduğu değişmez kanunlar, her çağda uygulanabilirliği bulunan temel ve çerçeve kanunlardır (Yönetimin danışma ile olması, akitlerin karşılıklı rızâya dayanması, adâletin ve dengenin korunması gibi.).
b) Kısmen teferruâta inen maddeler, toplumun içine düştüğü şartlar, değişme ve gelişmeler yüzünden uygulanamaz olursa zarûret prensibi devreye girer; İslâm tâbîlerini sıkıntıya sokacak hiçbir bağlayıcı mevzûatı devamlı kılmamıştır.
Sonuç olarak İslâm'da devlet başkanına ve onun şahsında devlete tanınan selâhiyet ve verilen vazifeler gözönüne alındığında "İslâm devletini" ne mutlak yönetimler, ne de kuvvetler ayrılığı vb. tedbirlere dayalı sınırlı yönetimler çerçevesine sokmak mümkündür. Hilâfet rejimi orijinal, nev'i şahsına münhasır bir rejimdir. Onu istibdaddan uzaklaştıran, demokrasilerden daha fazla hukûka bağlı kılan ilke ise, temeli bakımından "beşerüstü bir hukuka uyma mecbûriyetidir."

Uygulamalı Bazı Örnekler:
Rasûl-i Ekrem (s.a.v.) Allah'tan vahiy yoluyla alıp tebliğ ettiği Kur'ân-ı Kerîm'in hükümlerini, bir kanun olarak kendisine, ailesine ve ümmetine uygulamış, gerektiğinde külfetin ve fedâkârlığın en büyüğünü kendisi yüklenmiş, hiçbir tasarrufunda hukuktan ve adâletten sapmamıştır. Mekke fethi sırasında, Kureyş'in Mahzûm koluna mensup bir kadın hırsızlık yapmış, kabîle bunun cezalandırılmasını şerefleri için bir leke sayarak, Hz. Peygamber'in çok sevdiği Üsâme b. Zeyd'i aracı kılmışlar, cezanın uygulanmamasını istemişlerdi. Allah Rasûlü (s.a.v.) Üsâme'ye hitâben "Allah'ın koyduğu bir cezâyı uygulamayayım mı istiyorsun?" diye serzenişte bulunmuş, sonra halkı toplayarak şöyle demiştir: "Sizden öncekilerin mahvolup gitmelerine sebep şudur ki, içlerinden asâlet sahibi birisi hırsızlık ederse ona dokunmaz, serbest bırakırlardı, zayıf birisi hırsızlık ederse onu cezâlandırırlardı; Allah'a yemin ederim ki, kızım Fâtıma hırsızlık yapsaydı onu da aynı şekilde cezâlandırırdım!"55
İlk halîfe Ebû Bekr (r.a.), başkan seçildikten sonra halka şu hitâbede bulunmuştur: "Ey insanlar! En hayırlınız olmadığım hâlde başkanınız oldum; iyi yaparsam bana yardım edin, kötü yaparsam beni düzeltin. Doğruluk emânet, yalan hiyânettir. Zayıf olanınız, başkasından onun hakkını alıncaya kadar benim nezdimde güçlüdür; güçlü olanınız da, başkasının hakkını ondan alıncaya kadar benim nazarımda zayıftır... Ben Allah'a (kanuna, hukuka) itâat ettiğim müddetçe siz de bana itâat edin, ben Allah'a itâatten ayrıldığım zaman bana itâat size borç değildir..."56
Hz. Ömer de bu mealde bir konuşma yaparken cemâatten birisi doğrularak "Sen hukuktan ve doğruluktan saparsan seni şu kılıçla yola getiririz" demiş; Hz. Ömer bu davranış karşısında Allah'a şükretmiştir.
Birinci halîfe, devlete zekât vermekten imtinâ edenlere karşı asker sevketmeye teşebbüs edince Hz. Ömer buna itirâz etmiş ve yasakları çiğneseler bile müslümanlar üzerine asker sevkedilemeyeceğini hadîs ile isbat etmek istemişti. Hz. Ebû Bekr bu itirâzı delil ile karşılayarak tartışmış, Allah hakkı olan namaz ile maldan dolayı borç ve kul hakkı olan zekâtı ayıran ve böylece İslâm'ı tahrif edenlere müeyyide uygulamanın hukûkî olduğunu isbat etmiş, ancak bundan sonra harekâtı gerçekleştirmiştir.57
Uyeyne isimli birisi, Hz. Ömer'in şûrâ üyelerinden biri olan el-Hurr vâsıtasıyle Halîfe'den randevu almış, konuşma esnasında onu, âdil davranmamak ve haklarını vermemekle suçlamıştı. Hz. Ömer bu ittiham karşısında Uyeyne'yi cezâlandırmaya kalkışınca el-Hurr, cahilliği yüzünden böyle davrananların bağışlanması gerektiğini bidiren bir âyet okudu, Hz. Ömer hemen niyetinden vazgeçti. Bu vâkıayı nakleden İbn Abbâs şöyle diyor: "el-Hurr âyeti okuyunca Ömer olduğu yerde kaldı; çünkü Allah'ın Kitâbı'ndan bir milim dışarı çıkmazdı."
Hz. Alî, Hz. Osmân ve Hz. Abbâs, Rasûlullah (s.a.v.)'in vârisleri olarak Hz. Ömer'e başvurmuş ve terikesinin kendilerine paylaştırılmasını istemişlerdi. Bunlara büyük sevgi ve saygısına rağmen Hz. Ömer, Rasûlullah (s.a.v.)'in bir hadîsini okudu, burada onun malına vâris olunamayacağı, terikesinin yoksullara ait olduğu" ifade buyuruluyordu, buna dayanarak isteklerini geri çevirdi, ancak bu amaçla kullanacaklar ise verebileceğini söyledi.
Hz. Alî minber üzerinden halka hitap ediyordu, elinde bir kılıç ve kılıcın sapına bağlı bir yazılı metin vardı: "Elimizde, okunan (ve uyulacak olan) iki metin vardır; biri Allah'ın Kitâbı, biri de şurada yazılı olan hadîsler" dedi.
Hz. Ömer'in oğlu Abdullah, Emevî halîfelerinden Abdulmelik'e bey'at ettiğini (onun halîfe olarak seçilmesine râzı olduğunu ve oyunu bu yönde kullandığını) bildiren bir mektup yazmıştı. Bu mektupta bey'atını ve şartını şu şekilde dile getirmiştir: "Allah'ın ve Rasûlü'nün (s.a.v.) yolundan ayrılmamak üzere (ayrılmaman şartıyle), gücümün yettiği kadar seni dinleyip itâat edeceğime söz veriyorum."
Büyük muhaddis Buhârî, kitabının el-İ'tisâm bölümünde Allah Rasûlü'nün (s.a.v.) ve onun örnek halîfelerinin istibdâda sapmadıklarını, hukuktan ayrılmadıklarını, yönetimlerini devamlı olarak danışma yoluyla yürüttüklerini örnekleri ile ortaya koyduktan sonra şu cümleye yer vermektedir: "Hz. Peygamber'den (s.a.v.) sonra gelen devlet başkanları (imamlar), halk için en uygun ve kolay olan mübâhı bulup uygulamak üzere daima güvenilir âlimler ile istişarede bulunurlardı. Kitap ve Sünnet'in hükmü açıkça ortaya çıkınca, Allah Rasûlü'nün (s.a.v.) yoluna uyarak bu hükmü (kanunu, hukuku) harfiyyen uygular, asla başka yola sapmazlardı."58
İslâm tarihinde zaman zaman, yöneticilerin, hukuk devleti prensibinden saptıkları, keyfî uygulamalar yaptıkları olmuşsa bunun kusurunu onlarda aramak, onlara ve denetimi ihmâl eden ulemâ ile halka yüklemek, İslâm'ı bu kusurdan tenzîh etmek insâf ve adâletin gereği olacaktır.