M- Arâziden istifâde:
Toprak sahiplerinin bizzat ziraatle meşgul olmalarının caiz ve faziletli bir iş olduğu yukarıda zikredilmişti.
Sahibinin imkânları toprağını işlemeye yetmiyorsa geriye dört yol kalır: Boş bırakmak, işleyecek birisine iyreti vermek, ortağa vermek ve kiraya vermek.
1) Boş bırakmak: Toprak bir servet ve rızık kaynağı olduğuna göre onu boş bırakmak israftır, malı boşuna harcamaktır ve Peygamberimiz (s.a.v.) malın zâyi edilmesini menetmiştir.
2) Muhtaç olan birisine, karşılıksız olarak iyreti vermek Rasûlullah (s.a.v.) tarafından teşvik edilmiştir: "Kimin toprağı varsa onu eksin veya kardeşine karşılıksız (iyreti) versin."111 Atâ, Mekhûl Mücâhid, Hasen-i Basrî gibi bazı selef müctehidlerine göre topraktan ancak-hadisin gösterdiği- bu iki yoldan istifade edilebilir.
3) Ortağa vermek: Tarla sahibi ile emekçi arasındaki ziraat ortaklığının caiz olup olmadığı üzerinde ihtilâf vardır. Hanefilerden Ebû-Yûsüf ve Muhammed ile diğer müctehidlerin çoğu, Peygamberimiz (s.a.v.)'in Hayber toprağındaki uygulamasını gözönüne alarak bunu caiz görmüşlerdir. Mavsılî'nin öz ifâdesiyle "tarla ve tohum birinden, emek ve âlet (öküz vb.) diğerinden veya toprak birinden geri kalan diğerinden yahut da emek birinden geri kalanı diğerinden olursa sahihtir."112 Böyle bir ortaklıkta taraflardan birinin "şu kadar ölçeği veya tarlanın şu kısmından çıkanı benim, geri kalanı senin" demesi caiz değildir. Rasûl-i Ekrem (s.a.v.) Medine'ye geldiği zaman böyle yapıldığını görmüş ve karşı tarafın zarara uğrayabileceğini söyleyerek bunu yasaklamıştır.113
Hisselerin onda, yüzde gibi... bir nisbetle tayin edilmesi gerekir. Meselâ "onda altısı emekçiye, dördü tarla sahibine olmak üzere" denebilir. Nisbet yerine ortaklardan birine muayyen bir miktar ayrılırsa, toprak fazla mahsul vermediği zaman diğer ortak zarara uğramış, eli boş çıkmış olur.
4) Kiraya vermek: Tarlayı para, tahıl gibi bir bedel karşılığında kiraya vermek caiz midir? Bu konu da müctehidler arasında tartışılmış, meneden bir hadise dayanan birçok müctehid bunu caiz görmemiştir.114
Hanefilerin de dahil bulunduğu bir grup müctehid ise sıhhat şartlarına riayet edildiği takdirde bunun da-diğer şeyler gibi- kiraya verilebileceğini ifâde etmişlerdir.
Çıkacak olan mahsulün belli bir nisbetine (meselâ beşte, altıda... birine) kiraya verilir, birşey çıkarmadığı takdirde kira alınmazsa ihtilâftan çıkılmış, bir nevi ziraat ortakçılığı yapılmış olur.
Meyva bahçelerinin sulanması ve bakımlarının yapılması karşılığında (bir taraftan toprak ve ağaç, karşı taraftan bakım) çıkacak mahsule ortak olmak da caizdir (Müsakat ortaklığı).
Meyva ağaçlarının yetişip ürün vermesi zaman alacağından-dikim anından itibaren ortaklık caiz olduğu gibi- önce bir ücret veya tarlayı kendi hesabına ekmek gibi bir menfaat karşılığında birini çalıştırmak, sonra ağaçlar meyva vermeye başlayınca müsakat ortaklığı kurmak da caizdir.
Ortakçılık mevzûundaki nasslara ve hükümlere bakınca şöyle bir neticeye varmak mümkündür.
a) Ortak iş karşılıklı menfaat doğurduğu, topluma da faydaları bulunduğu için meşrudur, caizdir, tevik edilmiştir.
b) Ortakçılık kuvvetlinin zayıfı ezmesine, taraflardan birinin zarara uğramasına, ihtilâfa düşmelerine sebep olacak şekilde yapılmış ise caiz değildir.